İçindekiler
Pineal bez
Pineal bez nam-ı diğer epifiz bezi yüzyıllardır varlığı bilinen ancak işlevi son 40-50 senedir anlaşılan endokrin bir organdır. 300 yıl önce Descartes tarafından ruhun oturduğu yer olarak değerlendirilen pineal bez, ruhun enerji merkezi olarak adlandırılan çakralarında merkezi konumunda nitelendiriliyordu. Aslında konum olarakta yaklaşık beynin ortasında bulunur. Fotoreseptör hücrelerden köken alan pineal beze 3. Göz ’de deniyor. Ayrıca beyne her maddenin rahatça girmesini engelleyen kan-beyin bariyeri pineal bezde yoktur. Pineal bez Çin Tıbbında uzun süredir bilinen ve son zamanlarda modern tıbbın ilgilendiği bir konu olarak Doğu’nun Batı’ya bir armağanı gibi duruyor. Melatonin de pineal bezle ilişkilidir.
Pineal bezin majör ürünü melatonindir. İlk kez 1958 yılında Lerner tarafından keşfedilmiştir. Esansiyel bir aminoasit olan triptofan’dan pinealositlerde sentezlenen bu hormonun kimyasal adı N-asetil-5-metoksitriptamin’dir. Gece karanlıkta artan gündüz aydınlıkta azalan kısaca ışığa duyarlı bir sirkadyen ritimle salgılanır. Sirkadyen ritim 24 saatlik döngüdür. Örneğin kortizol salınımı 1 gün içinde sadece sabahları artar o halde sirkadyen bir ritimle salgılanır. 24 saatlik döngü tüm canlılarda evrenseldir. Çünkü dünyanın kendi etrafında dönmesiyle oluşan gece/gündüz döngüsü 24 saatlik döngülerle olur.
Biyolojik Ritmin Düzenlenmesi
Vücudumuzun ana saati SCN’dir. SCN, dışarıdaki saati pineal bezden melatonin hormonu aracılığıyla vücuda bildirir. Yani biyolojik ritmi düzenleyen bir hormondur. Bu düzenlemeyle vücudun gerektiği zaman gerektiği düzenlemeleri meydana getirmesi sağlanır. Örneğin sabaha karşı melatonin salgısının azalmasıyla birlikte kortizol hormonu salınımı artar. Bu ise bizim güne başlamamızı sağlar. Geceleyin artmasıyla birlikte vücut sıcaklığı ve kan basıncı düşer bu da kaliteli bir uyku çekmemizi sağlar ayrıca uykuya eğilimi artırır. (Uyku mekanizması)
Beyin Kumu
Yaşın ilerlemesiyle birlikte beyin grafilerinde pineal bezde beyin kumu(brain sand) diye tabir edilen taşlar görülür.
Melatonin
Aykırı Molekül
Vücutta çok az molekül hem hücre zarında hem sitoplazmada hem de çekirdekte reseptörü vardır. Bunlardan biri de melatonindir. Melatonin bir antioksidandır. Normalde bir antioksidan molekülün yan ürünü pro-oksidan yani daha az oksidan özellikteyken çok ilginç bir şekilde melatoninin yan ürünleri yine antioksidan özelliktedir. Ayrıca hem yağda hem de suda çözündüğünden vücutta melatonine bir engel yoktur. Yani vücutta birçok yerde reseptörü bulunur. En çok reseptörü ise merkezi sinir sistemindedir.
Yaşa Göre Salınımı
Salgısı 1-3 yaşlarında en yüksek seviyelerindedir. Daha sonra yaşla birlikte salınan miktarı azalır. Bu nedenle melatoninin azalması yaşlanmayla ilişkilendirilir.
Melatonin uyku hormonu mu?
Melatonin uyku hormonu değildir. Daha önce belirttiğimiz gibi aydınlık/karanlık döngüsüyle salınımı düzenlenir. Bunu açıklayacak olursak bir canlı ister gece ister gündüz aktif olsun salınımı geceleyin artar. Buradan yola çıkılarak karanlık hormonu denebilir.
Melatonin Özellikleri
Bağışıklık sistemi ve Melatonin
Bağışıklık sistemi üzerinde destekleyici etkiye sahiptir. Bunu bağışıklık sisteminin beyni diyebileceğimiz T yardımcı lenfositlerin aktivitesini artırarak yapar.
Kansere Karşı Melatonin
Melatoninin son zamanlarda anlaşılmaya başlanmasıyla günümüzün en büyük sorunu olan kansere çözüm olabileceği doğal olarak gündeme gelmiştir. Bu konuda yapılan bazı çalışmalar kanser gelişimini yavaşlattığını, gözü görmeyen kişilerin kansere daha az yakalandığını gösterse de henüz bu konuda net bir şey söylemek pek mümkün değildir. Ancak östrojene duyarlı meme kanserinde olumlu etkisi gösterilmiştir.
Antioksidan Melatonin
Melatonin antioksidan özelliktedir. Hatta yukarıda söylediğimiz gibi yan ürünü bile antioksidan özellik gösterir. Bu özelliğinden sayesinde antiaging(yaşlanma karşıtı) etkili olduğu söylenebilir.
Melatonin Salgılanma Mekanizması
Gündüz göze düşen ışıkla birlikte uyarılan retinadan çıkan uyarılar hipotalamusta yer alan SCN(suprachiasmatic nucleus)’ye gelir. SCN’ nin uyarılmasıyla buradan kalkan uyarılar Superior Servikal Gangliyon’daki nöronları baskılar. Sonuç olarak buradaki nöronlardan pinealositleri uyaracak uyarı çok azalacağından gün içinde sentez aşaması seratonin’de durur ve çok az miktarda melatonin salınımı olur.
Gece karanlıkta göze gelen ışık uyarısı kalkacağından Superior Servikal Gangliyon üzerindeki baskı kalkar ve buradan çıkan sempatik uyarılarla pinealositler uyarılır. Pinealositleri uyarmak için kullanılan nörotransmitter norepinefrin’dir. Bu uyarıyla N-asetil transferaz(NAT) enzimi aktif hale geçer ve ışık varlığında seratonine kadar devam eden sentez aşaması melatonine doğru ilerler.
Melatonin lipofilik( yağı seven) özelliğinden dolayı direk kana çıkar ve yüksek oranda kanda albümin proteinine bağlı taşınır. Gece üretilen melatonin miktarı güne göre 2-12 katlık bir artış gösterir. Gündüz düşük miktarda salınır, gece uykudan birkaç saat önce salınımı artar ve yaklaşık 02.00-05.00 saatlerinde en üst düzeye ulaşır. Kısaca salınımı aydınlık/karanlık döngüsüne göre düzenlenir.
Jet-Lag
Transmeridyen yolculukla ilişkili bir sendromdur. Yani yaşanılan yerdeki saat diliminden farklı bir saat dilimine yapılan yolculuklarda görülen bir durumdur. Uyku bozuklukları, halsizlik, yorgunluk, sindirim sistemi rahatsızlıkları, dikkatsizlik gibi bulgular gözlenir.
Melatoninle tedavi edilebilir. 7-10 gün içinde kendiliğinden de geriler.
Farklı saat dilimine müsabakaya gidecek sporcular müsabakadan birkaç gün önce yolculuk yaparlar. Bunun amacı gidilen yerin saatine uyum sağlamaktır.
Buna benzer bir durum gece mesai yapan kişilerde de görülür.
Melatonin Tabletleri
Melatoninin Türkiye’ye girişi kısa bir zaman önceye kadar yasaktı. Pek bir yan etkisinin olmadığından bu yasak kaldırıldı. Deney hayvanlarında yapılan çalışmalarda toksik dozuna rastlanmasada bu konuda temkinli olmak lazım. Şu anda piyasada biyolojik ritim düzenleyici ve uzun ömür için ajan( antioksidan, antiaging) olarak kullanılıyor. Belirttiğimiz gibi melatonin alımı sonucu uykuya eğilim artar, bu nedenle dikkat gerektiren bir işten önce alımı pek tavsiye edilmez.
Toparlarsak; Melatonin etkileri göz önüne alındığında vücudumuz için önemli bir hormondur. Vücudumuzun biyoritmini düzenler. Antioksidan özelliktedir. Yaşlanma karşıtı olduğu söylenebilir. Kaliteli bir uyku çekmemizi sağlar. Bağışıklık sistemimizi destekler. Henüz kanıtlanmasa da kansere karşı etkili olduğu söylenebilir. Bu nedenle melatonin salgısının arttığı karanlık zamanları kaçırmamalıyız. Yani uyuduğumuz ortam karanlık olmalıdır. O halde odada gece lambası olmaması isabet olacaktır. Özellikle melatonin salgısının en üst düzeye ulaştığı saatlerde karanlıkta bulunmak vücut dengesi açısından elzemdir.
KAYNAKÇA;
- TOPAL T, ÖTER Ş, KORKMAZ A, Melatonin ve kanserle ilişkisi
- WAND G, The Pineal Gland and Melatonin, Chapter 22
- Béatrice Guardiola-Lemaître and Maria Antonia Quera-Salva, Melatonin and the Regulation of Sleep and Circadian Rhythms
