Vücudumuzun Kahraman Askerleri: İmmün Sistem

Evrende sayısını tahmin bile edemeyeceğimiz türde canlı yaşamakta. Bizler ise evrendeki bunca can­lı arasından sadece bir türüz. Bu yazı, muhteşem evrenimizde bulunan bir türün ve onun da sistemlerinden sadece birinin yazısı olacak. Yalnızca bu tek sistemin bile karmaşıklığı evrenin ne denli kompleks olduğunun bir kanıtı olarak gözümüze çarpacak.

Dünyamızdaki bu kadar canlının elbette birbirleriyle bir ilişkisi olacaktır. Bu ilişki kimi zaman iki tarafın yara­rına olsa da bazı durumlarda bir taraf fayda sağlarken, diğer taraf zarar görecek şekilde de olabilmektedir. Bu olay çoğunlukla mikroorganizmalarla diğer canlılar arasında görülür. İnsan vücudunda, insan vücudunu oluşturan hücrelerin yaklaşık 10 katı kadar da mikroorganizma bu­lunduğu bilinmektedir. Bu açıdan baktığımızda onlar bizim üzerimizde değil de biz onların üzerinde yaşıyor gibi görünmekte. Bu canlıların çok büyük bir kısmı insan vücudu için yararlı mikroorganizmalardır. Bizim sorunumuz ise vücudu­muzda bulunan görece az bazı mikroorganizmalar iledir.

Elimize büyütecimizi alı­yoruz ve insanoğlu ile onun milyarlarca kat küçüklüğündeki mikroorganizmalar arasındaki et­kileşime bakıyoruz. Nasıl ki her ül­kenin savunma sistemleri, askerleri, si­lahları var ise vücudumuzun da mükemmel bir şekilde dizayn edilmiş savunma yapıları, hücreleri bulunmaktadır. Bu savunma, başlıca mukozal bariyerler (solunum ve sindirim kanalları) ve cildimiz ile başlar. Sü­rekli bir saldırı altındayızdır aslında; her nefes aldığımızda, yemek yediğimizde mikroorganizmalar da vücudumuza giriyor. Ancak bunlar savunmamızı geçemiyor. Bizim savunmamız zayıfladığında ya da savunma sistemimizin tanımadığı bir etkenle karşılaştığında hastalık meydana geliyor.

Savunma hücrelerimiz vücudumuzda kemik iliğimizde üretiliyor. Kök hücrelerimizden myeloid ve lenfoid olmak üzere iki seri şeklinde farklılaşarak son hallerine ulaşıyor­lar. Lenfoid seriden lenfositlerimiz ve myeloid seriden de eritrosit, trombosit, monosit, eozinofil ve bazofil diye adlandırılan hücrelerimiz oluşuyor.

Örneğin cildimizde bir kesi oluştuğunda inflamasyon yerinde neler olduğunu inceleye­lim.

Cildimiz üzerinde varlığını sürdüren canlılar; sağ­lam olduğu taktirde aşamadığı deri bariyerimiz yok olunca, hızla cilt altına doğru ilerlemeye başlarlar. Bunlar sıklıkla bizim floramızda bulunan bakteriler­dir. İçeri girmeyi başaran bakteriler kaynaklarımızı kullanarak hızla çoğalmaya başlarlar. 20 dakika gibi bir sürede sayılarını ikiye katlayabilirler. Başlangıçta bir sorun oluşturmazlar ancak sayıları arttıkça tehlikeli olmaya başlarlar. Bunları ilk fark eden vücudumuzun sınır bekçileri olan makrofajlardır ve hemen pato­jenleri yok etmeye çalışırlar.

Makrofajlar, vücudumuzda kemik iliğinde üretilir, monosit olarak kana salınır ve birçok do­kuya geçerek makrofaj adını alırlar. Oldukça büyük hücre­lerdir. Karaciğer, akciğer, lenf nodlarında, dalakta, kemikte, beyinde, böbrekte ve derimiz­de makrofajlar bulunur. Makro­fajlar fagositoz (bakterileri hücre içerisine alma, yeme) yetenekleri olan hücrelerdir, aynı zamanda IL-1, IL-6, TNF diye adlandırılan moleküller salgılarlar. Bunlar savun­ma sistemimizin daha agresif askerlerini çağırmayı sağ­layan mesajcı moleküllerdir.

Makrofajlar bir taraftan çok yüksek sayılara ulaşmış bakteriler ile mücadele ederken bir taraftan da medyatörler salgılar ve herkesi olay yerine çağırır. Bazen bir atağı tek başlarına da durdurabilirler. Bir makrofaj yüze yakın bakteriyi fagosite edip enzimleriy­le parçalayabilir. Salgıladığı moleküller ile damarların geçirgenliğini artırarak damardan sıvı çıkışına neden olurlar. Ayrıca medyatörler aracılığı ile ısı artışını sağ­lar. Bu durum bakterilerle savaşmayı kolaylaştırır ve yara etrafında ısı artışı ve şişliğin sebebini oluştururlar.

Mücadeleyi tek başına halledemeyeceğini anlayan makrofajlar kanda devriye gezen askerlerimiz olan nötrofilleri olay yerine çağırır.

Nötrofiller, erişkinlerde kanda en çok bulunan lökosittir (akyuvar). Yaklaşık %65 oranında bulunurlar. İhtiyaç duyulduğunda damar dışına çıkarak fagositoz ya­parlar. Çok güçlü sindirim enzimlerine sahiptirler. Agresif bir şekilde savaşırlar, öyle ki çevredeki sağlıklı hücrelerimi­zi de öldürürler. Bu yüzden ömürleri 1-4 gün kadardır. Bu süre zarfında enfeksiyonu yok etmeleri gerekir.

Olay yerine ulaşan nötrofiller hızlı bir şekilde bakterile­ri fagosite etmeye başlar. İnfamasyondan sonra sayıları 4-5 kat artmış durumdadır. Sayıları enfeksiyonu baskılamakta yetersiz kalması durumunda henüz tam olgunlaşmamış nötrofiller de salınmaya başlanır. Bu da yetersiz kalırsa cilt altında bulunan dendritik hücrelerimiz olaya müdahale ederler.

Dendritik hücreler, parçalanmış bakterileri içerisine alır ve bu parçalardan antijen üreterek yüzeyinde sergile­meye başlar. Bu durumu zanlıların robot resminin çizil­mesine benzetebiliriz. Dendritik hücre bu antijenleri alır ve en yakın lenf düğümüne doğru yaklaşık bir gün sürecek yolculuğuna başlar. Lenf düğümlerinde vücudumuzun iyi eğitilmiş özel kuvvetleri T sitotoksik ve T yardımcı hüc­reler diye adlandırılan T lenfositlerimiz bulunur. Bunlar düşmanı yok etmek için hazırda bekleyen gelişmiş kuvvet­lerimizdir.

Basit bir deri kesiğinde bile onlarca komplike reaksiyon vücudumuzda saat­ler, günler içinde, biz hiçbir şeyin farkı­na varmadan gerçekleşiyor.

T Lenfositler, kemik iliğinde lenfoid seriden oluşur­lar ve timusta olgunlaşırlar. Burası çok seçkin bir okuldur. Öyle ki giren öğrencilerin sadece %20’si olgunlaşmış bir şekilde görev yerlerine gönderilir. T sitotoksik hücreler direkt olarak saldıran, T yardımcı hücreler ise bağışıklığın düzenlenmesinde rol alan daha geniş bir gruptur. Vücuda yabancı tüm hücreleri öldürürler. Kanserli hücreleri, nakil sonrası yeni organ hücrelerini, mikroorganizmaları hatta kendi vücut hücrelerimizi bile öldürürler.

Lenf düğümüne gelen dendritik hücre, antijene uygun T yardımcı hücresi ile eşleşir ve bu hücreler hızla çoğalma­ya başlar. Bu lenfositlerin bir kısmı bellek hücresine dönü­şür ve aynı etkenle tekrar karşılaşıldığında daha hızlı cevap verilmesini sağlamak üzere lenf nodunda kalır. Aktifleşen T lenfositler lenf nodunun merkezine ilerleyerek burada  bulunan B lenfositleri uyararak onların da aktifleşmesini sağlar. Bu iki grup ha­rekete geçtiğinde karşısında direnebilecek çok çok az miktarda mikroorganizma vardır.

B lenfositler, dendritik hücrelerce T lenfositlere getirilen antijenlere (mikroorganizmanın robot resmi) karşı anahtar kilit şeklinde uyacak antikorlar geliştirir. Çok hızlı bir şekilde antikor üretmeye başlarlar, öyle ki fazla çalışmaktan ölebilirler ancak T yardımcı hücreler B lenfositleri sık sık uyararak antikor üretmeye devam etmelerini sağlar. Enfeksiyon bitince bu uyarı kesilir ve B lenfositler de ölür. Böylece vücut enerjisini boşa harcamamış olur ve kendisine zarar verilmesini önler.

Antikorlar, B lenfositler tarafından özel mühen­dislikle üretilen ve bakterilerin yüzeyine tamamen oturacak olan küçük protein moleküllerdir. İmmü­noglobulin(Ig)-G, A, M, D, E şeklinde farklı işler ya­pan alt tipleri vardır. Ig-M enfeksiyonun akut, erken safhasında üretilir. Ig-G kronik enfeksiyonlarda, Ig-A solunum ve sindirim yolumuzu koruyan mukozal bariyerlerde bulunur. T yardımcı hücreler hangisinin üretiminin gerektiğini B lenfositlere iletirler.

Tüm bu hücreler üretilip kana salınmış ve olay ye­rine ulaşmışlardır. Olay yerine ulaşan milyarlarca an­tikor bakterilerin yüzeyine yapışır. Böylece savunma hücrelerimizin onları öldürmesi oldukça kolaylaşmış hale gelir. Artık savaş bizim lehimize dönmüştür, bak­terilerin yanında birçok hücremiz de ölmüştür ancak bu hücreleri yerine koymak vücudumuz için hiç sorun değildir. Enfeksiyonun gelişmesi ve ilerlemesi önlen­miştir. Artık bu askerlere ihtiyaç kalmamıştır. Hafıza hücreleri hariç geri kalan hücrelerimiz intihar eder. Ba­sit bir deri kesiğinde bile onlarca komplike reaksiyon vücudumuzda saatler, günler içinde, biz hiçbir şeyin farkına varmadan gerçekleşiyor.

Bu hikâye sizi, sizden daha çok sevip sizi her an ko­ruyan kahramanlarımızın, immün sistemimizin hika­yesidir.

Konuk Yazar: Burak