İskoç Aydınlanması’nın [1] önemli figürlerinden Adam Smith, 16 Haziran 1723 yılında İskoçya’nın Kirkcaldy isimli kıyı kasabasında doğdu. Aynı yüzyılın başlarında İngiltere ile İskoçya ülkeleri arasındaki birleşme gerçekleşmişti. Babası doğumundan henüz birkaç ay önce ölmüştü. Bu yüzden annesi tarafından yetiştirildi. Temel eğitimini dini öğretilerden uzak bir şekilde edindi ve üniversite eğitimine Glasgow Üniversitesi’nde başladı. Glasgow Üniversitesi’nin ardından eğitimine Oxford Üniversitesi’ne devam etmek üzere burs kazandı ve sonraki altı yılını Oxford Üniversitesi’nde geçirdi. Özgür düşünce ve fikirler, dönemin Oxford Üniversitesi’ndeki eğitmenler ve profesörler tarafından hoş karşılanmıyordu. Ayrıca Oxford’da geçirdiği zaman boyunca sık sık hastalandı. Bu yüzden Adam Smith, Oxford Üniversitesi’ni hep nefretle anmıştır.
1746 yılında eğitimini kendi kendine sürdüren Smith, doğal hukuk üzerine dersler vermeye başladı. O dönemde doğal hukuk [2] kavramı yalnızca hukuku değil, siyasal öğretileri, sosyolojiyi ve ekonomiyi de kapsıyordu. Dolayısıyla Adam Smith’in iktisadi düşüncelerinin temeli bu dönemden sonra oluşturmaya başlamıştır. 1751 yılında profesör unvanıyla Glasgow Üniversitesi’nde görev almaya başladı.
Adam Smith’in yaşadığı dönemin İskoçya’sı, canlı ve zengin bir bilimsel ve kültürel ortamı içerisinde barındırıyordu. Glasgow’da bulunan iktisat kulübünün önemli katılımcılarından birisi olmuştu. Bu zenginliğin içerisinde Glasgow Üniversitesi’nde eğitim görmesi ve daha sonra öğretim elemanı olarak çalışması, buharlı motorun mucidi James Watt, modern kimyanın kurucularından olan Joseph Black, David Hume, James Steuart, William Hunter gibi önemli isimlerle birlikte çalışmasına ve arkadaş olmasına imkan verdi. Smith’in, Hume ile arkadaşlığı ve iktisat kulübündeki faaliyeti, siyasal iktisada dair özgün fikirler edinmesine ve geliştirmesine olanak sağladı. 1759 yılında ilk bilimsel eseri olan Ahlaki Duygular Teorisi’ni (Theory of Moral Sentiments) yayınladı.
1763 yılında Buccleuch Dükü’nün oğlunun eğitmeni olmak üzere Fransa’ya gitti. O günlerde François Quesnay, saraydan aldığı güçle birlikte Fransa’nın önemli siyasal iktisat düşünürlerini bir araya getirerek sohbetler düzenliyordu. Bu sohbet buluşmalarının önemi ve sürekliliği, Quesnay’ın saray içerisindeki asmakatında gerçekleştirilmesinden dolayı Asmakat Kulübü olarak anılmasına neden oldu. Quesnay’ın Fizyokrat [3] olmasından dolayı, toplanmaların genel konusu da Fizyokrat temelde siyasal iktisat tartışmalarına dayanıyordu. Adam Smith de Asmakat Kulübü içerisinde zaman zaman yer almış ancak bu sohbetler içerisinde katılımcıdan ziyade dinleyici olarak varlığını sürdürmüş. Yine de ileride yazmayı düşündüğü iktisat eseri hakkında fikir alışverişi yapmayı ihmal etmemiştir. Fransa’da geçirdiği kısa sürenin maddi ve kültürel faydalarını hayatının geri kalanında görmeye devam etti. 1767 yılında Kirkcaldy’e dönen Smith, 1773 yılında oradan ayrıldığında kendisini ölecek kadar yorgun hissettiğini söyleyebilecek bir emek ile altı yıl boyunca bütün dikkatini ve enerjisini yazacağı kitaba ayırdı fakat tamamladığını düşündüğü eserine üç yıl daha ekleme ve düzenlemeler yapması gerekti. Kitapları dışında hiçbir züppeliği olmadığını söyleyen A. Smith, ömrünün son yıllarında Edinburgh’ta Gümrük Sorumlusu olarak çalıştı ve 1790 yılında 67 yaşındayken öldü. Vasiyeti nedeniyle yayınlamaya değer görmediği tüm çalışmaları, yakın iki arkadaşı tarafından yakılarak yok edildi.
İktisadın insan, doğa, ahlak, toplum, pozitif bilimler ile yolculuğu, bir ahlak filozofu olan Adam Smith’in 1776 yılının Mart ayında Ulusların Zenginliği isimli eseri yayınlaması neticesinde modern siyasal iktisadın serüveninin başlamasına yol açtı. Ulusların Zenginliği’nin ilk cildi sırasıyla Emeğin Üretici Güçlerindeki Gelişmenin Nedenleri ve Üretimin Farklı Tabakalar Arasındaki Doğal Bölüşümünün Düzeni Hakkında, Sermayenin Doğası – Birikimi ve İstihdamı Hakkında, Her Ulusun Servetinin Farklı Gelişmesi Hakkında başlıklarından oluşan üç kitabı içermektedir. İkinci cildi ise Siyasal İktisat Sistemleri Hakkında başlığı altında tek kitaptan oluşmaktadır.
Literatürde klasik iktisadi dönem [4] olarak anılan dönem, Ulusların Zenginliği’nin yayınlanmasıyla başlar. Adam Smith öncesi politik iktisat ve doğal hukuk kapsamında birikim sağlamış olan Laissez faire doktrini, Ulusların Zenginliği içerisinde de ana argüman olarak kullanılmaktadır. On sekizinci yüzyıl içerisinde sömürge savaşlarından güçlü çıkan ülkelerde yaşanan (özellikle Birleşik Krallık) bireysel girişime bağlı atılımların başarısı ve ekonomi üzerindeki etkisi dönemin aydınları tarafından teorik olarak açıklanmaya çalışan başlıca konulardan birisiydi. Bu nedenle Adam Smith’in Ulusların Zenginliği’ni yazma amacı, pratik olarak Birleşik Krallığın iktisat politikası üzerinden belirli bir anti merkantilist [5] etki yaratmaktı. Buna göre kısıtlayıcı, yasaklayıcı ve sınırlayıcı merkantilist politikalar yerine özgürlükçü, serbestleşme yanlısı, bireylerin doğuştan kazanılmış haklarını gözeten bir politikanın, insanların bireysel menfaatleri ve gerçekleştirecekleri rekabet sonucunda ekonomik gelişmeyi ve kalkınmayı sağlayacağı görüşünü yansıtmaktadır. İşlem ve eylem serbestliğine sahip insanın vereceği ekonomik kararlar, kendi yararına olduğu gibi toplumun da yararına olacaktır. Bireyler, hak ve özgürlüklerini doğuştan kazandıkları gibi ekonomik düşünme kabiliyetini, kendi çıkarını ekonomik yöntemler ile gözetmesini de doğuştan gelen bir güdü ile gerçekleştirmektedir. Bireylerin kişisel çıkarları ve yer aldıkları rekabet, toplumsal gelişimi ve ekonomiyi geliştirdiği gibi piyasa dengesini ve sosyal düzenin oluşmasını da sağlayacaktır. Bireylerin salt varlıkları ve kendiliğinden gelişen eylemleri nedeniyle işleyecek bu sistem, doğal hukuka da uygundur.
Eseri edindiğim sırada Palme Yayıncılık ve Alan Yayıncılık tarafından yayınlanan çevirileri satıştaydı. Çeviri kalitesi üzerine yapılan yorumlarını dikkate alarak tercihimi, Metin Saltoğlu tarafından çevirisi gerçekleştirilmiş olan Palme Yayıncılık’tan yana kullandım. Ancak bu çeviri de (çevirinin içerdiği sıkıntılarından haberimin olmamasıyla birlikte) iç rahatlığıyla önerebileceğim bir kalitede değil. Şuanda Islık Yayınları ve Liberus tarafından yayınlanan çevirileri de mevcut ve iletişime geçtikten sonra Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yayınlanan eserin çevirisinin yeniden yapıldıktan sonra satışa çıkarılacağını öğrendim.
Ek Bilgiler
[1] İskoç Aydınlanması: İskoçya’da on sekizinci yüzyılda ortaya çıkan hareket, tarihsel dönem. İskoç Aydınları, rasyonellikten uzak her türlü düşüncenin reddedilmesi üzerinde birleşmişlerdir. Önemli isimlerinden bazıları; Francis Hutcheson, David Hume, Adam Smith, Dugald Stewart, Thomas Reid, Robert Burns, Adam Ferguson, John Playfair, Joseph Black ve James Hutton. Daha fazla bilgi için İskoç Aydınlanmasının Temel Değerleri ve İskoç Düşünürler Hakkında Genel Bir Değerlendirme, Sefa Baygül, Sosyolojik Düşün, Haziran 2020. (https://bit.ly/38kVrJG)
[2] Doğal Hukuk (Tabii Hukuk): Tabii hukuk; doğa ile uyum içerisinde, zaman, sınır ve ayrım gözetmeden, her yerde ve herkes için geçerli ancak kapsamı belirlenmemiş ve tarih içerisinde sürekli değişen, doğa ile insan ve eşya ile toplum arasında, insan doğasına ve aklına uygun bir kurallar kümesidir. Bu nedenlerle, geçmişte farklı alanları içerisinde barındırmış, bu alanlar aynı çatı altında değerlendirilmiştir.
[3] Fizyokratlar veya Fizyokrasi: Doğal hukuka dayandırılan bu sisteme göre servetin, zenginleşmenin ve gelişimin kaynağı ticaret değil, tarımsal üretimdir. Fransa’da ortaya çıkmış ve öncülüğünü François Quesnay yapmıştır. Laissez faire doktrinini ilk defa Fizyokratlar kullanmıştır.
[4] Klasik İktisadi Dönem: Ulusların Zenginliği’nin 1776 yılında yayınlanmasından, 1870 yılına kadar geçen dönemi kapsar. En önemli isimleri; A. Smith, D. Ricardo ve S. Mill’dir. Klasik iktisatçıların en önem verdiği konu ekonomik büyümedir.
[5] Merkantilizm: Feodalizmin çöküşü ile sanayi devrimi arasında kabul görmüş politik iktisadi sistem. Merkantilistlere göre devletler, ekonomide korumacı bir yaklaşım benimsemeli ve değerli madenleri ülke içinde tutarak, mal alımını sınırlandırırken mal satımına öncelik vermelidir.
Ulusların Zenginliği Kitabı Üzerine İncelemeler Serisi
1) Adam Smith’in Ulusların Zenginliği Kitabına Kısa Bir Giriş
2) Ulusların Zenginliği: İş Bölümü
Yararlanılan Kaynaklar
Marx Öncesi Siyasal İktisat: Bilimin Gençlik Çağı, Andrey V. Anikin, Yazılama Yayınevi, 2008
Ekonomik Teori ve Analizin Tarihi, Ahmet Ertuğrul, Efil Yayınevi, 2014
Bilim(ler) ve İktisat, Ercan EREN, Yıldız Socıal Scıence Revıew vol. 4 no. 2
