Bir tedavi yöntemi düşünün ki bu yöntem kansere bile iyi gelsin. Üstelik bu tedavi yönteminin kaynağı insanın içinde olsun. Evet, bu mümkün. Kök hücre tedavisiyle amansız hastalıklara bile çözüm var artık. Peki nedir bu kök hücre? Neye yarar? Zararlı mıdır? İşte bu yazımda kısaca sizlere bu mucizevi yöntemden, kök hücreden ve naklinden bahsedeceğim.
Kök hücre, vücutta tüm dokularımızın ve organlarımızın yapısını oluşturur. Yukarıda söylenildiği üzere organizma içerisinde yer alır ve tüm hücrelere dönüşebilir. Ana hücre olarak da tanımlanır. Vücutta ihtiyaç duyulan her bölgede yer alır. Yani bir insanda birden fazla kök hücre vardır. Bu sebeple hasarlanan dokuların kolayca yenilenmesinde rol oynar. İhtiyaç duyulan hücre tipine dönüşebilir. Bölünebilen yapıları sayesinde, aynı veya farklı kök hücrelerin oluşumunda rol oynar.
Kök hücreler temel olarak üç gruba ayrılır: Embriyonik kök hücreler, yetişkin kök hücreleri ve indüklenmiş pluripotent kök hücreler (iPSC). Bu hücreler farklılaşma potansiyellerine göre unipotent, multipotent, pluripotent veya totipotent olarak da isimlendirilir.
Unipotent kök hücreler, yalnızca bir hücre tipini oluşturabilirken totipotent kök hücreler, dış dokulara bölünerek organizmayı eksiksiz şekilde oluşturabilirler. Multipotent kök hücreler, çoğunlukla kendileri ile aynı embriyonik katmanı benimsemiş, belirli hücre tiplerine dönüşebilir yani değişim alanı kısıtlıdır. Pluripotent kök hücreler ise daha fazla değişim alanına sahip, üç embriyonik katmanı da yani endoderm, mezoderm, ektodermi belirten hücre tiplerine dönüşebilir. Bu nedenle en kapsamlı hücre tipi denilebilir.
Embriyonik kök hücreler, isminden de anlaşılacağı gibi embriyoyu oluşturur ve pluripotent özelliğe sahiptir. Yetişkin kök hücreleri ise vücutta herhangi bir hasara karşı dokuyu yenilemek için bulunur. Bu sebeple de kısmi olarak özelleşme yani multipotent özelliğe sahiptir. Yetişkin veya somatik kök hücreler ise yine kendi arasında kan veya deri dokusunu yenilemek için farklılaşmıştır. İndüklenmiş pluripotent hücreler de doğal olmayan laboratuvar koşullarında üretilmiştir fakat insan hücrelerine programlanması hâlinde kök hücreye dönüşebilen hücrelerdir.
Kök hücreler, bilindiği üzere tedavi amacıyla kullanılır. Kök hücre tedavisi, kemik iliği kanserleri, lenfoma, lösemi, anemi, organ kanserleri, plazma hücre hastalıkları gibi birçok hastalığa yönelik kullanılır.
Bunun yanı sıra kök hücreleri araştırma alanında kullanmak oldukça yararlıdır. Kök hücrelerin yapısını, nasıl işlediği gibi özellikleri daha yakından incelemek çoğu doku kaybının önlenmesine veya tedavi edilmesine yardımcı olur.
Kök hücrenin laboratuvar şartlarında üretilebileceğini söylemiştik. Aslında bu yöntemin oldukça basit bir mantığı var. Açmak ve kapamak… Bilimsel anlamda söylemek gerekirse indüklenmiş kök hücre üretmek için, hücrelere normalde embriyodaki kök hücreler gibi kalmalarını belirten sinyaller gönderilir ve belirli hücre tiplerine dönüşmelerini belirten genler susturulurken, kök hücre olarak kalmalarını belirten genler aktif hâle getirilir. Böylece hücre özelleşemez ve kök hücre olarak kalır.
Günümüzde kök hücre periferik (damarlarda akan) kan, kemik iliği veya kordon kanından alınarak kullanılır. Kişinin kendisinden kök hücre alınıp hasarlı bölgeye enjekte edilebilir. Buna otolog nakil denir. Öte yandan donörden alınan kök hücrenin başka hastaya nakledilmesine ise allojenik nakil denir. Bazı durumlarda ise hastadan kök hücre alınamaz ve donör tam uyumlu olmaz, yarı uyumlu olur. Bu şekildeki nakillere ise haploidentik nakil denir. Uygun kök hücre bulunduktan sonra nakil, kök hücrenin hasarlı bölgeye veya hastanın damar yoluna enjekte edilmesi ile gerçekleşir. Tabii ki her nakil komplikasyonlara veya hastalığın türü gibi etkenlere bağlı olarak başarılı olmayabilir.
Son olarak söylemek istediğim konu ise kök hücre bağışının nasıl yapılabileceği hakkında. 18 ile 50 yaş arasında sağlıklı herkes kök hücre bağışçısı olabilir ve bir insanı kurtarabilir. Periferik kandan toplanan kök hücre en çok kullanılan bağış yöntemidir. Kan bağışına benzeyen bu yöntemde donöre 4-5 gün, günde iki kez olmak üzere ilaç verilir. Bu sayede kök hücreleri kana karışır. Sonrasında kan almak için damara takılan kateter aracılığıyla alınan kan, özel bir makineye bağlanarak 2 ile 4 saat boyunca tutulur. Buradaki en önemli ve merak edilen husus, bu işlem boyunca verici için herhangi bir sorun teşkil eden bir durum oluşmaz. Alınan kök hücre hemen hastaya verilebilir ya da dondurularak saklanabilir. Bir diğer bağış yöntemi ise kemik iliğinin direkt donörden alınmasıdır. Genellikle diğer yönteme göre daha uğraş verici olduğundan tercih edilmez. Bağış işleminden önce hastadan kan alınarak birkaç gün bekletilir. Bir problem olup olmadığına bakılır. Bağışın yapılacağı gün donör anestezi ile uyutulur. Pelvis kemiğinin bulunduğu bölgeden bir yarık açarak iğne ile kemiğe girilerek kök hücre alınır. Bağışçı çoğunlukla aynı gün taburcu edilir.
Kaynakça:
https://www.yourgenome.org/facts/what-is-a-stem-cell
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/840757
https://en.wikipedia.org/wiki/Cell_potency#/media/File:Stem_cells_diagram.png
